dr Alina Kuzborska (UWM Olsztyn)
Narodowe konfiguracje postaci Herkusa Monte
Tematem wystąpienia jest przedstawienie postaci historycznej – przywódcy powstań pruskich Herkusa Monte w trzech literackich odsłonach. W literaturze niemieckiej, polskiej i litewskiej jest obecny bohater Prusów dzięki łacińskiej kronice Piotra z Dusburga. Kronika ta stała się intertekstualnym hipertekstem dla późniejszych pisarzy historycznych oraz literatury fikcjonalnej. Tu pojawia się bowiem postać przywódcy II powstania pruskiego Herkusa Mon-te, bohatera, który posiada własną biografię, która zrodziła wiele różnorodnych literackich „żywotów“, i to we wszystkich trzech wymienionych tu kulturach.
Monte w masce Konrada Wallenroda Adama Mickiewicza jest zdrajcą i zbawcą zarazem, który ginie za naród w myśl romantycznego poświęcenia życia dla dobra najwyższego – ratowania zniewolonej Ojczyzny. „Herkus Mantas” Juozasa Grušasa z lat pięćdziesiątych jest niemalże litewskim bohaterem narodowym, gdyż Litwini – jako Bałtowie – do dnia dzisiejszego odczuwają bliskie powinowactwo z Prusami. Więzi historyczne Niemców z Prusami, od których zapożyczyli nazwę jednej z największych formacji administracyjno-państwowych, są oczywiste. Wiek XIX, zwany wiekiem historii, zrodził zainteresowanie pisarzy losem podbitego narodu, a zwłaszcza jego bohatera. Wiele niemieckich powieści historycznych jest poświęconych Herkusowi Monte (Fr. Lubojatzky, A. Heinrich, O. V. Gomen (pseud.), A. J. Cüppers, H. Bauer, B. Graf von Keyserlingk, R. Lauckner, a także W. Pierson i M. Springborn).
Analiza wybranych powieści „Herkus Monte” Franza Lubojatzky’ego z 1840 roku oraz „Herkus Monte” Marty Springborn z 1897 roku będzie przeprowadzona z punktu widzenia krytyki postkolonialnej.
mgr. Sandis Laime (LU Ryga)
Powiązanie ragan z brzozami w tradycji Łotwy północno-wschodniej
W referacie przedstawiona zostanie grupa pomniejszych istot mitycznych, które w Łotwie północnej nazywa się raganami. W odróżnieniu od ragan czarownic, ragany – duchy przyrody powiązane są z konkretnym obiektem geograficznym, można je zaobserwować w południe lub w nocy (o północy). Ragany widuje się przeważnie po 2 – 3 w grupie, ubrane w jaskrawe stroje, a niekiedy nagie, z jasnymi, długimi, rozpuszczonymi włosami. Zazwyczaj piorą, huśtają się w koronach drzew, czeszą włosy, śpiewają i tańczą. Napotkanych ludzi ragany wprowadzają w błąd, łaskoczą lub zabijają. Można domniemywać, że opis ten odnosi się do pierwotnego wyobrażenia na ich temat, które to pod wpływem średniowiecznej demonologii uległo znacznym przemianom i jedynie na niewielkim obszarze Łotwy północno-wschodniej przetrwało w stosunkowo mało zmienionej formie.
W referacie omówiona zostanie jedna z charakterystycznych dla ragan kwestii – ich związek z brzozami. W tekstach folklorystycznych odnoszących się do warstwy najstarszych wyobrażeń na temat ragan powiązanie ich z brzozami jest wyraźnie podkreślone – ragany, czesząc swoje włosy, siedzą lub huśtają się na gałęziach brzóz; zauważone przez człowieka, same lub też prana przez nich bielizna, przemienia się w brzozową korę; zranione ragany przeistaczają się w brzozy itp. Poszukując odpowiedzi na pytanie, dlaczego ragany powiązane są właśnie z brzozami, naszkicuję w swoim referacie związek brzóz z innymi mniejszymi istota-mi mitycznymi, a także znaczenie tego drzewa w zwyczajach pogrzebowych. Wspomniane przykłady wykażą, że brzozy w tradycyjnych wyobrażeniach łotewskich związane są nierzadko z duchami zmarłych, czasami wykorzystywane w obrzędach pogrzebowych i tak oto uprawdopodabniają także i w inny sposób możliwą do udowodnienia hipotezę, że w tradycyjnych wyobrażeniach łotewskich raganami nazywano początkowo dusze zmarłych.
mgr. Daina Leimane (LU Ryga)
Diabeł w szkicach sztuk Rainisa
Myślenie mitologiczne z kulturowego i historycznego punktu widzenia istniało zawsze. Mogło się ono zaadaptować do nowego modelu kulturowego, zmieniać wciąż poprzednią formę, ale nie mogło zniknąć całkowicie.
Granica pomiędzy poezją a mityczną koncepcją z jednej strony, a życiem w perspektywie z drugiej, nie jest rygorystyczna. Mit kosmogoniczny zajmuje szczególne miejsce pomiędzy innymi koncepcjami mitologicznymi mitycznej rzeczywistości.
W wieku XX staliśmy się świadkami literackich powrotów do kosmologicznego postrzegania świata.
Motyw mitu kosmogonicznego został wykorzystany przez Rainisa w kilku dramatach ogłoszonych drukiem i zaplanowany jako główny wątek w utworach niedokończonych.
Rainis pozostawił obszerne archiwum materiałów, między innymi zapiski odnoszące się do jego kreatywnej wizji przyszłości, a pośród nich dziesiątki sztuk i obszerne komentarze do planowanych utworów. Niektóre szkice zawierają rozbudowane dialogi, inne jedynie główny zamysł.
Wiele nieukończonych fragmentów dramatów pogrupować można tematycznie. Wspólny motyw mitologiczny znaleźć można w większości utworów: Jan Mąż (Jānis Vīrs), Wieczność (Mūžība), Bóg i Diabeł (Dievs un Velns), Krąg słońca (Saules loks), Īliņš, gdzie główny bohater mógłby być człowiekiem nowej przyszłości, który obraca się przeciwko swym stwórcom – Bogu i Diabłu.
Agata Mikołajczyk (UAM Poznań)
Bóg, który Słońca się nie boi czyli Pērkons na tle ciał niebieskich w baśniach i pieśniach łotewskich
Mitologia odgrywała niegdyś bardzo ważną rolę w życiu Bałtów. Szczególne znaczenie nadawano bóstwom, które ukazywały ludziom dobre i złe strony życia. W referacie przedstawiony zostanie związek, jaki rysuje się w baśniach i pieśniach łotewskich pomiędzy jednym z najwyższych i najważniejszych bóstw – Pērkonsem a innymi istotami mitycznymi.
Pērkons, nazywany często w pieśniach mianem Vecais tēvs (Stary ojciec), jawi się jako stary człowiek z siwą brodą. Nierzadko przedstawia się go jako istotę uzbrojoną i to właśnie broń jest tym atrybutem, który odróżnia go od innych istot mitycznych. Pērkons używa piorunów czy też kul w zmaganiach z Velnsem (Diabłem), nie jest zaangażowany w sprawy wojskowe. Velns i Pērkons to odwieczni rywale, walczą ze sobą zajadle, ale nigdy jeden nie uśmierci drugiego. Bóg wojownik jest ściśle związany z naturą – grzmoty, błyskawice i deszcz to widzialne oznaki jego istnienia. W pieśniach i baśniach łotewskich postaci Pērkonsa towarzyszą ciała niebieskie – Saule (Słońce), Mēness (Księżyc) oraz Zvaigznes (Gwiazdy). Na szczególną uwagę zasługuje pieśń (znana również na Litwie), w której opisano wesele Jutrzenki, jednej z cór Słońca. Przybyły na nie Pērkons uderza srebrnym mieczem złoty dąb – kolejny atrybut boga, święte drzewo, oś świata, symbol mądrości i siły.
Celem autorki referatu będzie znalezienie w baśniach i pieśniach odpowiedzi na pytanie kim był Pērkons, jakie były jego atrybuty, usposobienie, najistotniejsze cechy i pełnione przezeń funkcje, a także, czy i w jaki sposób powiązany był z ciałami niebieskimi. Zebrany i zaprezentowany materiał folklorystyczny pozwoli na zbudowanie obrazu jednego z wyższych bóstw łotewskich.
dr Justyna Prusinowska (UAM Poznań)
Po tamtej stronie. Koncepcja duszy i zaświatów w Witoloraudzie J. I. Kraszewskiego
Wiek XIX obfitował w utwory, które w mniejszym lub większym stopniu nawiązywały do dziejów bajecznych plemion Bałtów – Litwinów, Prusów i Łotyszy. W treść powieści, poematów wplatano ludowe baśni, pieśni, opowieści o bogach i bohaterach, opisy dawnych zwyczajów, wierzeń, zachowań. Jednym z utworów, który w całości zbudowany został z takich tylko elementów jest Witolorauda. Pieśń z podań Litwy Józefa Ignacego Kraszewskiego z roku 1840 (wyd. 2, 1846), przez wiele lat postrzegana jako epos narodowy Litwinów.
Wykreowana w poemacie rzeczywistość powstała w dużej mierze na bazie ludowych baśni i pieśni, szczątków mitów, jak też fragmentów kronik, opracowań historycznych i folklorystycznych. Dzięki literackiej wizji Kraszewskiego mityczny świat poznać można niejako od środka, z różnych punktów widzenia. Szeroko omówiono między innymi kwestie dotyczące zaświatów, piekła, wędrówki dusz, reinkarnacji. Z obrazu naszkicowanego przez autora wyłania się góra zwana Anafielas (wspomniał o niej po raz pierwszy Teodor Narbutt w roku 1835 w tomie Mitologia litewska, aczkolwiek ciekawą analogię odnaleźć można w Gesta Danorum Saxo Gramatyka) strzeżona przez smoka Wiżunasa, na którą wdrapywać się musiały po śmierci ludzkie dusze. W folklorze litewskim góra o takiej nazwie nie jest znana, co nie znaczy jednak, iż z zaświatami nie łączyli Litwini góry jako takiej w ogóle. Wręcz przeciwnie, jest to obiekt, który w baśniach i pieśniach (żałobnych, sierocych) często symbolizuje cel ostatniej wędrówki.
Przedmiotem referatu będzie przede wszystkim omówienie wizji życia pośmiertnego zaprezentowanej przez Kraszewskiego w Witoloraudzie w oparciu o litewski i łotewski materiał folklorystyczny oraz zestawienie jej z koncepcją zaświatów w mitologii słowiańskiej i skandynawskiej.
Jarosław Stefaniak (UAM Poznań)
Motywy mitologii bałtyjskiej w komiksie Karola Kalinowskiego „Łauma”
Motywy mitologiczne w kulturze popularnej, a do takiej właśnie zaliczają się komiksy, stosowane są nader chętnie, głównie ze względu na potencjał, jaki w nich tkwi – w tym bogactwo gotowych już postaci i opowieści, które wymagają jedynie zaadaptowania ich na potrzeby współczesnego odbiorcy. Przykładem takiej właśnie adaptacji jest niedawno powstały komiks noszący tytuł „Łauma”. Na przykładzie tego komiksu można zobaczyć, że mało dziś popularna w Polsce mitologia Bałtów może w rzeczywistości stać się dobrym tłem do opowiedzenia współczesnej historii.
Nagromadzenie motywów mitologicznych w tym niewielkim wydawnictwie nadaje opowiastce charakteru baśniowego. Jednak świat, do którego autor zabiera czytelnika, jest nie tyle światem baśni, co raczej rzeczywistością bałtyjskich mitów. Mimo nowoczesnej formy przekazu i osadzenia w czasach nam współczesnych, postaci takie jak porywająca dzieci Łauma, skrzat Ajtvar, bóstwo płodności imieniem Kurke, czy wreszcie bóg grzmotu Perkuna posiadają charakterystyczne dla sobie cechy oraz zachowują wszystkie podstawowe funkcje, jakie właściwe są tym bóstwom w mitologii Bałtów.
Autor komiksu nawiązuje ponadto do kultu węża, jako opiekuna ogniska domowego, wplata również popularną niezwykle w folklorze i kulturze Bałtów baśń o królowej węży, a także wykorzystuje udokumentowany w mitologii rozpad małżeństwa Perkuna i Laumy. Rozpad ten, u którego podstaw stała zdrada małżeńska, w świecie komiksu nie pozostaje bez wpływu na życie ludzi. Ten konflikt między bóstwami przenosi się bowiem na ich relacje z ludźmi.
Krzysztof Stróżniak (UAM Poznań)
„Eglė królowa węży” i jej związki z mitologią
„Eglė królowa węży“ („Eglė žalčių karalienė“) jest jednym z najpopularniejszych i chyba najciekawszych litewskich tekstów folklorystycznych. Bez wątpienia jest to bajka magiczna, która wzbudziła zainteresowanie badaczy folkloru i mitologii, co znalazło swój wyraz w mnogości prac, jakie zostały jej poświęcone. Wśród nich znajdują się takie, które traktują o symbolice zawartej w tejże bajce, a także takie, które próbują znaleźć analogie pomiędzy Królową węży, a mitami pochodzącymi z innych kultur.
Litewska bajka o królowej węży intryguje badaczy przede wszystkim ze względu na swoje zakończenie – metamorfozę żony i dzieci węża po jego śmierci. Metamorfoza ta wydaje się być wyjątkowa – rodzina węża przemienia się bowiem w drzewa (żona w wiecznie zieloną jodłę, synowie w dąb i jesion, a córka w topolę osikę). Przemiana ta sprawia, że wyraźne wydają się być związki tej bajki magicznej z mitami odnoszącymi się do regeneracji, które, jak wszystkie mity początku, opowiadając o pojawieniu się roślin zdradzają istnienie swego rodzaju mistycznego związku między człowiekiem a roślinnością. Ów mistyczny związek uwidacznia się również w litewskich wierzeniach, które zakładają, że drzewa (a przynajmniej niektóre z ich gatunków) powstały z istot ludzkich.
Na zakończenie warto podkreślić, że wielu badaczy tej bajki dostrzega cechy pozwalające przyrównać węża i jego małżonkę do takich par bóstw jak Attis i Kybele, Hades i Persefona, Ozyrys i Izyda, Adonis i Astarte. Wszystkie te pary są bohaterami mitów o zamordowanych i zmartwychwstałych czy też odradzających się bogach. Wokół wszystkich skoncentrowane są kulty płodności i wegetacji. Wszystkie też posiadają cechy bóstw lunarnych, akwatycznych i chtonicznych.
dr hab. Ewa Stryczyńska-Hodyl (UAM Poznań)
Velnias i velns, czyli diabeł. Folklor jako źródło inspiracji dla litewskich i łotewskich twórców
Diabeł, jak to ujął w swoim studium napisanym pod koniec XIX wieku Ignacy Matuszewski, podobnie jak narody i ludzkość, ma swoją historię. W historię tę wpisują się również stworzone przez litewskich i łotewskich twórców kreacje diabła, które nie są zjawiskiem marginalnym w literaturach bałtyckich. Samo sięganie po tę postać nie jest cechą wyróżniającą literatury bałtyckie spośród innych literatur, jednak wyróżniające zdaje się być wyraźnie czytelne zakorzenienie postaci diabła w rodzimym folklorze.
W literaturze litewskiej i łotewskiej obok dzieł, które w sposób wyraźny wykorzystują pewne konkretne fabuły i motywy folklorystyczne, znaleźć można utwory zawierające wyobrażenia diabła noszącego wyraźnie czytelne ślady wpływów obcych (wątki faustyczne, dantejskie i antyczne). Ich analiza pokazuje, że w wielu przypadkach wpływy te dały bardzo oryginalne owoce w postaci utworów literackich, godzących z jednej strony typ diabła obcego, chrześcijańskiego z typem całkiem swojskim, zachowującym cechy, właściwe litewskiemu bądź łotewskiemu ludowemu diabłu.
Interesujące wydaje się to, że bazujące na folklorze literatury litewska i łotewska wykreowały czasem zaskakująco różne postaci diabła. Widoczna jest przy tym pewna prawidłowość w tworzeniu typów diabła, wynikająca jak się wydaje z faktu bycia albo protestantem, albo katolikiem, na którą zwrócił już uwagę Matuszewski. W twórczości protestantów, do których należy zaliczyć autorów łotewskich, dostrzegalna jest zdolność do budowania typów tytaniczno-bohaterskich, lub głęboko negatywnych. U katolików natomiast, a zatem i u mających zdecydowanie katolickie korzenie twórców litewskich, zarysowuje się skłonność do tworzenia diabłów mniejszego formatu, które Matuszewski nazwał podrzędnymi pachołkami nieba. Porównując bowiem choćby osobowość diabła w analizowanych dziełach, staje się jasne, że litewski diabeł to istota naiwna, głupia i bezradna, przejawiająca lęk, choć sama rzadko lęk budząca, łotewski diabeł z kolei nie tylko nie daje możliwości uczynienia z siebie przedmiotu drwin, ale działając w świecie ludzi zawsze stanowi dla nich zagrożenie.
mgr Monika Sabljak
Detale w architekturze ludowej Prus Wschodnich XIX wieku świadectwem wierzeń bałtyjskich
W architekturze ludowej Prus Wschodnich powszechnie występują detale antropomorficzne, florystyczne i zoomorficzne. W polskich opracowaniach etnograficznych są one zawsze odnotowywane, ale bez próby wyjaśnienia ich pochodzenia. Głębiej zagadnienie to poruszył jedynie J. Suchocki w swojej „Mitologii bałtyjskiej”. Detale te występują we wszystkich głównych regionach, które znajdowały się w granicach Prus Wschodnich: tzn. na Małej Litwie, Mazurach, Warmii, Powiślu, Natangii i Sambii. Omówione zostaną dwa typy detali architektonicznych: pazdury i śparogi, które wieńczyły głównie szczyty chałup, ale także budynków gospodarczych, obiektów sakralnych, a nawet żurawi studziennych.
W wystąpieniu ukazane zostaną charakterystyczne formy, jakie przyjmują te detale, a także przedstawione zostaną uwagi na temat ich mitologicznego i religijnego kontekstu.
Narodowe konfiguracje postaci Herkusa Monte
Tematem wystąpienia jest przedstawienie postaci historycznej – przywódcy powstań pruskich Herkusa Monte w trzech literackich odsłonach. W literaturze niemieckiej, polskiej i litewskiej jest obecny bohater Prusów dzięki łacińskiej kronice Piotra z Dusburga. Kronika ta stała się intertekstualnym hipertekstem dla późniejszych pisarzy historycznych oraz literatury fikcjonalnej. Tu pojawia się bowiem postać przywódcy II powstania pruskiego Herkusa Mon-te, bohatera, który posiada własną biografię, która zrodziła wiele różnorodnych literackich „żywotów“, i to we wszystkich trzech wymienionych tu kulturach.
Monte w masce Konrada Wallenroda Adama Mickiewicza jest zdrajcą i zbawcą zarazem, który ginie za naród w myśl romantycznego poświęcenia życia dla dobra najwyższego – ratowania zniewolonej Ojczyzny. „Herkus Mantas” Juozasa Grušasa z lat pięćdziesiątych jest niemalże litewskim bohaterem narodowym, gdyż Litwini – jako Bałtowie – do dnia dzisiejszego odczuwają bliskie powinowactwo z Prusami. Więzi historyczne Niemców z Prusami, od których zapożyczyli nazwę jednej z największych formacji administracyjno-państwowych, są oczywiste. Wiek XIX, zwany wiekiem historii, zrodził zainteresowanie pisarzy losem podbitego narodu, a zwłaszcza jego bohatera. Wiele niemieckich powieści historycznych jest poświęconych Herkusowi Monte (Fr. Lubojatzky, A. Heinrich, O. V. Gomen (pseud.), A. J. Cüppers, H. Bauer, B. Graf von Keyserlingk, R. Lauckner, a także W. Pierson i M. Springborn).
Analiza wybranych powieści „Herkus Monte” Franza Lubojatzky’ego z 1840 roku oraz „Herkus Monte” Marty Springborn z 1897 roku będzie przeprowadzona z punktu widzenia krytyki postkolonialnej.
mgr. Sandis Laime (LU Ryga)
Powiązanie ragan z brzozami w tradycji Łotwy północno-wschodniej
W referacie przedstawiona zostanie grupa pomniejszych istot mitycznych, które w Łotwie północnej nazywa się raganami. W odróżnieniu od ragan czarownic, ragany – duchy przyrody powiązane są z konkretnym obiektem geograficznym, można je zaobserwować w południe lub w nocy (o północy). Ragany widuje się przeważnie po 2 – 3 w grupie, ubrane w jaskrawe stroje, a niekiedy nagie, z jasnymi, długimi, rozpuszczonymi włosami. Zazwyczaj piorą, huśtają się w koronach drzew, czeszą włosy, śpiewają i tańczą. Napotkanych ludzi ragany wprowadzają w błąd, łaskoczą lub zabijają. Można domniemywać, że opis ten odnosi się do pierwotnego wyobrażenia na ich temat, które to pod wpływem średniowiecznej demonologii uległo znacznym przemianom i jedynie na niewielkim obszarze Łotwy północno-wschodniej przetrwało w stosunkowo mało zmienionej formie.
W referacie omówiona zostanie jedna z charakterystycznych dla ragan kwestii – ich związek z brzozami. W tekstach folklorystycznych odnoszących się do warstwy najstarszych wyobrażeń na temat ragan powiązanie ich z brzozami jest wyraźnie podkreślone – ragany, czesząc swoje włosy, siedzą lub huśtają się na gałęziach brzóz; zauważone przez człowieka, same lub też prana przez nich bielizna, przemienia się w brzozową korę; zranione ragany przeistaczają się w brzozy itp. Poszukując odpowiedzi na pytanie, dlaczego ragany powiązane są właśnie z brzozami, naszkicuję w swoim referacie związek brzóz z innymi mniejszymi istota-mi mitycznymi, a także znaczenie tego drzewa w zwyczajach pogrzebowych. Wspomniane przykłady wykażą, że brzozy w tradycyjnych wyobrażeniach łotewskich związane są nierzadko z duchami zmarłych, czasami wykorzystywane w obrzędach pogrzebowych i tak oto uprawdopodabniają także i w inny sposób możliwą do udowodnienia hipotezę, że w tradycyjnych wyobrażeniach łotewskich raganami nazywano początkowo dusze zmarłych.
mgr. Daina Leimane (LU Ryga)
Diabeł w szkicach sztuk Rainisa
Myślenie mitologiczne z kulturowego i historycznego punktu widzenia istniało zawsze. Mogło się ono zaadaptować do nowego modelu kulturowego, zmieniać wciąż poprzednią formę, ale nie mogło zniknąć całkowicie.
Granica pomiędzy poezją a mityczną koncepcją z jednej strony, a życiem w perspektywie z drugiej, nie jest rygorystyczna. Mit kosmogoniczny zajmuje szczególne miejsce pomiędzy innymi koncepcjami mitologicznymi mitycznej rzeczywistości.
W wieku XX staliśmy się świadkami literackich powrotów do kosmologicznego postrzegania świata.
Motyw mitu kosmogonicznego został wykorzystany przez Rainisa w kilku dramatach ogłoszonych drukiem i zaplanowany jako główny wątek w utworach niedokończonych.
Rainis pozostawił obszerne archiwum materiałów, między innymi zapiski odnoszące się do jego kreatywnej wizji przyszłości, a pośród nich dziesiątki sztuk i obszerne komentarze do planowanych utworów. Niektóre szkice zawierają rozbudowane dialogi, inne jedynie główny zamysł.
Wiele nieukończonych fragmentów dramatów pogrupować można tematycznie. Wspólny motyw mitologiczny znaleźć można w większości utworów: Jan Mąż (Jānis Vīrs), Wieczność (Mūžība), Bóg i Diabeł (Dievs un Velns), Krąg słońca (Saules loks), Īliņš, gdzie główny bohater mógłby być człowiekiem nowej przyszłości, który obraca się przeciwko swym stwórcom – Bogu i Diabłu.
Agata Mikołajczyk (UAM Poznań)
Bóg, który Słońca się nie boi czyli Pērkons na tle ciał niebieskich w baśniach i pieśniach łotewskich
Mitologia odgrywała niegdyś bardzo ważną rolę w życiu Bałtów. Szczególne znaczenie nadawano bóstwom, które ukazywały ludziom dobre i złe strony życia. W referacie przedstawiony zostanie związek, jaki rysuje się w baśniach i pieśniach łotewskich pomiędzy jednym z najwyższych i najważniejszych bóstw – Pērkonsem a innymi istotami mitycznymi.
Pērkons, nazywany często w pieśniach mianem Vecais tēvs (Stary ojciec), jawi się jako stary człowiek z siwą brodą. Nierzadko przedstawia się go jako istotę uzbrojoną i to właśnie broń jest tym atrybutem, który odróżnia go od innych istot mitycznych. Pērkons używa piorunów czy też kul w zmaganiach z Velnsem (Diabłem), nie jest zaangażowany w sprawy wojskowe. Velns i Pērkons to odwieczni rywale, walczą ze sobą zajadle, ale nigdy jeden nie uśmierci drugiego. Bóg wojownik jest ściśle związany z naturą – grzmoty, błyskawice i deszcz to widzialne oznaki jego istnienia. W pieśniach i baśniach łotewskich postaci Pērkonsa towarzyszą ciała niebieskie – Saule (Słońce), Mēness (Księżyc) oraz Zvaigznes (Gwiazdy). Na szczególną uwagę zasługuje pieśń (znana również na Litwie), w której opisano wesele Jutrzenki, jednej z cór Słońca. Przybyły na nie Pērkons uderza srebrnym mieczem złoty dąb – kolejny atrybut boga, święte drzewo, oś świata, symbol mądrości i siły.
Celem autorki referatu będzie znalezienie w baśniach i pieśniach odpowiedzi na pytanie kim był Pērkons, jakie były jego atrybuty, usposobienie, najistotniejsze cechy i pełnione przezeń funkcje, a także, czy i w jaki sposób powiązany był z ciałami niebieskimi. Zebrany i zaprezentowany materiał folklorystyczny pozwoli na zbudowanie obrazu jednego z wyższych bóstw łotewskich.
dr Justyna Prusinowska (UAM Poznań)
Po tamtej stronie. Koncepcja duszy i zaświatów w Witoloraudzie J. I. Kraszewskiego
Wiek XIX obfitował w utwory, które w mniejszym lub większym stopniu nawiązywały do dziejów bajecznych plemion Bałtów – Litwinów, Prusów i Łotyszy. W treść powieści, poematów wplatano ludowe baśni, pieśni, opowieści o bogach i bohaterach, opisy dawnych zwyczajów, wierzeń, zachowań. Jednym z utworów, który w całości zbudowany został z takich tylko elementów jest Witolorauda. Pieśń z podań Litwy Józefa Ignacego Kraszewskiego z roku 1840 (wyd. 2, 1846), przez wiele lat postrzegana jako epos narodowy Litwinów.
Wykreowana w poemacie rzeczywistość powstała w dużej mierze na bazie ludowych baśni i pieśni, szczątków mitów, jak też fragmentów kronik, opracowań historycznych i folklorystycznych. Dzięki literackiej wizji Kraszewskiego mityczny świat poznać można niejako od środka, z różnych punktów widzenia. Szeroko omówiono między innymi kwestie dotyczące zaświatów, piekła, wędrówki dusz, reinkarnacji. Z obrazu naszkicowanego przez autora wyłania się góra zwana Anafielas (wspomniał o niej po raz pierwszy Teodor Narbutt w roku 1835 w tomie Mitologia litewska, aczkolwiek ciekawą analogię odnaleźć można w Gesta Danorum Saxo Gramatyka) strzeżona przez smoka Wiżunasa, na którą wdrapywać się musiały po śmierci ludzkie dusze. W folklorze litewskim góra o takiej nazwie nie jest znana, co nie znaczy jednak, iż z zaświatami nie łączyli Litwini góry jako takiej w ogóle. Wręcz przeciwnie, jest to obiekt, który w baśniach i pieśniach (żałobnych, sierocych) często symbolizuje cel ostatniej wędrówki.
Przedmiotem referatu będzie przede wszystkim omówienie wizji życia pośmiertnego zaprezentowanej przez Kraszewskiego w Witoloraudzie w oparciu o litewski i łotewski materiał folklorystyczny oraz zestawienie jej z koncepcją zaświatów w mitologii słowiańskiej i skandynawskiej.
Jarosław Stefaniak (UAM Poznań)
Motywy mitologii bałtyjskiej w komiksie Karola Kalinowskiego „Łauma”
Motywy mitologiczne w kulturze popularnej, a do takiej właśnie zaliczają się komiksy, stosowane są nader chętnie, głównie ze względu na potencjał, jaki w nich tkwi – w tym bogactwo gotowych już postaci i opowieści, które wymagają jedynie zaadaptowania ich na potrzeby współczesnego odbiorcy. Przykładem takiej właśnie adaptacji jest niedawno powstały komiks noszący tytuł „Łauma”. Na przykładzie tego komiksu można zobaczyć, że mało dziś popularna w Polsce mitologia Bałtów może w rzeczywistości stać się dobrym tłem do opowiedzenia współczesnej historii.
Nagromadzenie motywów mitologicznych w tym niewielkim wydawnictwie nadaje opowiastce charakteru baśniowego. Jednak świat, do którego autor zabiera czytelnika, jest nie tyle światem baśni, co raczej rzeczywistością bałtyjskich mitów. Mimo nowoczesnej formy przekazu i osadzenia w czasach nam współczesnych, postaci takie jak porywająca dzieci Łauma, skrzat Ajtvar, bóstwo płodności imieniem Kurke, czy wreszcie bóg grzmotu Perkuna posiadają charakterystyczne dla sobie cechy oraz zachowują wszystkie podstawowe funkcje, jakie właściwe są tym bóstwom w mitologii Bałtów.
Autor komiksu nawiązuje ponadto do kultu węża, jako opiekuna ogniska domowego, wplata również popularną niezwykle w folklorze i kulturze Bałtów baśń o królowej węży, a także wykorzystuje udokumentowany w mitologii rozpad małżeństwa Perkuna i Laumy. Rozpad ten, u którego podstaw stała zdrada małżeńska, w świecie komiksu nie pozostaje bez wpływu na życie ludzi. Ten konflikt między bóstwami przenosi się bowiem na ich relacje z ludźmi.
Krzysztof Stróżniak (UAM Poznań)
„Eglė królowa węży” i jej związki z mitologią
„Eglė królowa węży“ („Eglė žalčių karalienė“) jest jednym z najpopularniejszych i chyba najciekawszych litewskich tekstów folklorystycznych. Bez wątpienia jest to bajka magiczna, która wzbudziła zainteresowanie badaczy folkloru i mitologii, co znalazło swój wyraz w mnogości prac, jakie zostały jej poświęcone. Wśród nich znajdują się takie, które traktują o symbolice zawartej w tejże bajce, a także takie, które próbują znaleźć analogie pomiędzy Królową węży, a mitami pochodzącymi z innych kultur.
Litewska bajka o królowej węży intryguje badaczy przede wszystkim ze względu na swoje zakończenie – metamorfozę żony i dzieci węża po jego śmierci. Metamorfoza ta wydaje się być wyjątkowa – rodzina węża przemienia się bowiem w drzewa (żona w wiecznie zieloną jodłę, synowie w dąb i jesion, a córka w topolę osikę). Przemiana ta sprawia, że wyraźne wydają się być związki tej bajki magicznej z mitami odnoszącymi się do regeneracji, które, jak wszystkie mity początku, opowiadając o pojawieniu się roślin zdradzają istnienie swego rodzaju mistycznego związku między człowiekiem a roślinnością. Ów mistyczny związek uwidacznia się również w litewskich wierzeniach, które zakładają, że drzewa (a przynajmniej niektóre z ich gatunków) powstały z istot ludzkich.
Na zakończenie warto podkreślić, że wielu badaczy tej bajki dostrzega cechy pozwalające przyrównać węża i jego małżonkę do takich par bóstw jak Attis i Kybele, Hades i Persefona, Ozyrys i Izyda, Adonis i Astarte. Wszystkie te pary są bohaterami mitów o zamordowanych i zmartwychwstałych czy też odradzających się bogach. Wokół wszystkich skoncentrowane są kulty płodności i wegetacji. Wszystkie też posiadają cechy bóstw lunarnych, akwatycznych i chtonicznych.
dr hab. Ewa Stryczyńska-Hodyl (UAM Poznań)
Velnias i velns, czyli diabeł. Folklor jako źródło inspiracji dla litewskich i łotewskich twórców
Diabeł, jak to ujął w swoim studium napisanym pod koniec XIX wieku Ignacy Matuszewski, podobnie jak narody i ludzkość, ma swoją historię. W historię tę wpisują się również stworzone przez litewskich i łotewskich twórców kreacje diabła, które nie są zjawiskiem marginalnym w literaturach bałtyckich. Samo sięganie po tę postać nie jest cechą wyróżniającą literatury bałtyckie spośród innych literatur, jednak wyróżniające zdaje się być wyraźnie czytelne zakorzenienie postaci diabła w rodzimym folklorze.
W literaturze litewskiej i łotewskiej obok dzieł, które w sposób wyraźny wykorzystują pewne konkretne fabuły i motywy folklorystyczne, znaleźć można utwory zawierające wyobrażenia diabła noszącego wyraźnie czytelne ślady wpływów obcych (wątki faustyczne, dantejskie i antyczne). Ich analiza pokazuje, że w wielu przypadkach wpływy te dały bardzo oryginalne owoce w postaci utworów literackich, godzących z jednej strony typ diabła obcego, chrześcijańskiego z typem całkiem swojskim, zachowującym cechy, właściwe litewskiemu bądź łotewskiemu ludowemu diabłu.
Interesujące wydaje się to, że bazujące na folklorze literatury litewska i łotewska wykreowały czasem zaskakująco różne postaci diabła. Widoczna jest przy tym pewna prawidłowość w tworzeniu typów diabła, wynikająca jak się wydaje z faktu bycia albo protestantem, albo katolikiem, na którą zwrócił już uwagę Matuszewski. W twórczości protestantów, do których należy zaliczyć autorów łotewskich, dostrzegalna jest zdolność do budowania typów tytaniczno-bohaterskich, lub głęboko negatywnych. U katolików natomiast, a zatem i u mających zdecydowanie katolickie korzenie twórców litewskich, zarysowuje się skłonność do tworzenia diabłów mniejszego formatu, które Matuszewski nazwał podrzędnymi pachołkami nieba. Porównując bowiem choćby osobowość diabła w analizowanych dziełach, staje się jasne, że litewski diabeł to istota naiwna, głupia i bezradna, przejawiająca lęk, choć sama rzadko lęk budząca, łotewski diabeł z kolei nie tylko nie daje możliwości uczynienia z siebie przedmiotu drwin, ale działając w świecie ludzi zawsze stanowi dla nich zagrożenie.
mgr Monika Sabljak
Detale w architekturze ludowej Prus Wschodnich XIX wieku świadectwem wierzeń bałtyjskich
W architekturze ludowej Prus Wschodnich powszechnie występują detale antropomorficzne, florystyczne i zoomorficzne. W polskich opracowaniach etnograficznych są one zawsze odnotowywane, ale bez próby wyjaśnienia ich pochodzenia. Głębiej zagadnienie to poruszył jedynie J. Suchocki w swojej „Mitologii bałtyjskiej”. Detale te występują we wszystkich głównych regionach, które znajdowały się w granicach Prus Wschodnich: tzn. na Małej Litwie, Mazurach, Warmii, Powiślu, Natangii i Sambii. Omówione zostaną dwa typy detali architektonicznych: pazdury i śparogi, które wieńczyły głównie szczyty chałup, ale także budynków gospodarczych, obiektów sakralnych, a nawet żurawi studziennych.
W wystąpieniu ukazane zostaną charakterystyczne formy, jakie przyjmują te detale, a także przedstawione zostaną uwagi na temat ich mitologicznego i religijnego kontekstu.
